...a oni tego miejsca nie oddadzą za nic...

Pierwszy sierpnia, dzień krwawy, powstał naród Warszawy, by stolicę uwolnić od zła. I zatknęli na dachy, barykady i gmachach biało-czerwonych sztandarów las...

***
1 sierpnia to w Warszawie święto. Większe nawet niż 11 listopada. W Święto Niepodległości bywa różnie, czasem człowiek boi się wyjść, żeby nie trafić na oszołomów negatywnie nastawionych do kostki brukowej. 1 sierpnia jest jednak zupełnie inny. Gdy w godzinę W zaczynają wyć syreny, kiedy całe miasto zamiera w bezruchu, mam wrażenie, że w jakiś niezwykły sposób zagina się czasoprzestrzeń i przez chwilę jesteśmy w 1944 roku. Może tak jest? Może duchy tych, którzy walczyli i tych którzy zginęli, na moment pojawiają się wśród nas? A może to krzyczą nieliczne zachowane mury, nasiąknięte euforią i rozpaczą tamtych 63 dni?

Warszawa jest wielkim cmentarzem. Nie ma ulicy, która nie pamiętałaby rozlewu krwi. A jednocześnie jest semper invicta* - zawsze niezwyciężona i harda. Zrównana z ziemią, wyrosła na większą niż była kiedykolwiek przedtem.

 
***
Przed II wojną światową nazywano Warszawę "Paryżem północy". Wiecie jak boli świadomość, że to samo czym dziś zachwycamy się we Francji czy w Wielkiej Brytanii, mieliśmy w Polsce? Wieżowce, secesyjne gmachy, barokowe kościoły. Są tu jeszcze ślady dawnej świetności: coraz częściej odnawiane kamienice na Pradze, kilka zachowanych budynków po lewej stronie Wisły. Straty materialne to jednak nic, w porównaniu ze stratami ludzkimi. Tysiące poległych w walce żołnierzy, setki tysięcy zabitych cywilów, zmarłych w wyniku ran, zawalenia budynków, śmierci w kanałach. To ponad 600 tysięcy wypędzonych z Warszawy po kapitulacji powstania. A jednak... ono musiało wybuchnąć.

 
***
Łatwo nam oceniać zasadność zdarzeń z perspektywy wielu lat. Znamy przyczyny, skutki, mamy szeroko zarysowane tło. I to największy błąd jaki popełniają ludzie mówiąc o historii. Bardziej, lub mniej świadomie, przykładamy kalkę współczesności do wydarzeń sprzed lat.
Dlaczego nie skomunikowali się lepiej z dowództwem na emigracji? Dziś to takie proste, ale w 1944 łączność była utrudniona, raportowanie o zmianach w kraju nie było kwestią kilku sekund, a godzin. W tym czasie sytuacja mogła się diametralnie zmienić. Czemu alianci nie wysłali pomocy natychmiast? Przecież to miasto krwawiło! A jednak wojna nie była prowadzona tylko na linii Wisły, to był ogólnoświatowy konflikt, który wymagał koordynacji operacji na wielu frontach. Czemu wojska sowieckie nam nie pomogły? To pytanie jest najprostsze: chcieli odzyskać wpływy w tej części świata.

Odzyskać - to często nam umyka. Każdy naród opowiada historię ze swojej perspektywy. Polska wróciła na mapy świata po 123 latach rozbiorów. Istniejące wcześniej Królestwo Polskie, tzw.: Kongresówka, było tylko erzacem pod auspicjami Moskwy. Po I wojnie światowej byliśmy zachłystnięci wolnością. W II RP zdążyło dorosnąć tylko jedno pokolenie - pokolenie Kolumbów. Ludzie przechowywali w pamięci obraz zaborców, rozbudzone nadzieje i klęski kolejnych powstań. Jednocześnie znali już smak zwycięstwa i wierzyli, że są w stanie obronić niepodległość.
Rosjanie natomiast byli w wielkim kryzysie. Utopijny świat rewolucji październikowej szybko przeszedł w klęskę głodu, masowych czystek i terroru. Wojna napędzała koniunkturę, a jednocześnie dawała szansę na realizację mocarstwowych zapędów.

Już w 1943 Polacy mieli świadomość, że alianci z Zachodu nie pomogą nam w odzyskaniu niepodległości. Wyzwolenie spod władzy III Rzeszy mogło przyjść jedynie dzięki ofensywie Armii Czerwonej. Wiązało się to de facto z wejściem Polski w sowiecką strefę wpływów. Sytuacja była o tyle napięta, że pomimo formalnego członkostwa w drużynie aliantów, Moskwa zerwała stosunki dyplomatyczne z rządem RP w Londynie. Rząd na uchodźstwie wraz z Delegaturą Rządu na Kraj i dowódcą Armii Krajowej podjęli więc decyzję o rozpoczęciu akcji "Burza", czyli dywersji na tyłach niemieckiej armii, występując jednocześnie jako gospodarze w stosunku do Rosjan wkraczających na ziemie polskie.

Powstanie warszawskie było częścią tej akcji. Jednocześnie w ludziach narastał bunt. Okupacja w Polsce rządziła się innymi prawami, niż chociażby we Francji. Do tego doszły kolejne czynniki: lipcowy zamach na Hitlera w Wilczym Szańcu, plotki o planowanej "brance", zarządzenie gubernatora Fischera wzywające ludność Warszawy do budowy okopów, mających bronić miasta przed naporem sowietów, informacje, że Armia Czerwona niejako stoi u wrót.

Powstanie miało więc rozpocząć walki, w które mieli włączyć się żołnierze Armii Czerwonej. Mieliśmy broń na 2-3 dni walki. Walczyliśmy dwa miesiące. Uczestnicy powstania warszawskiego podkreślali i wciąż podkreślają, że chcieli walczyć, że pragnienie wolności buzowało w nich do tego stopnia, że prawdopodobnie wybuchłoby i tak, nawet bez skoordynowanej formy. Czy tak byłoby naprawdę? Nie wiem. Nie jestem fanką historii alternatywnych. Co by było, gdyby Hitlera przejechała furmanka w 1932 albo co by było, gdyby Romanowowie poszli na ustępstwa w początkach XX wieku. Może świat byłby zupełnie inny, a może doszliśmy do tego samego punku inną drogą?

Tak samo nie chcę jednoznacznie wyrokować o tym, o czym tak naprawdę nie mam wszystkich danych. Układamy mozaikę z tego co wiemy, filtrujemy ją przez nasze poglądy i wyobrażenia. Żal mi zniszczonej Warszawy. Żal tysięcy zmarłych. Ale dla mnie mieszkańcy Warszawy 1944 roku są bohaterami. I o kilkorgu Wam opowiem.

***
Bardzo lubię Ziutka, Józefa Szczepańskiego, genialnego poetę. Sposób w jaki bawił się słowem, z jaką lekkością dobierał frazy, to mistrzostwo. Walczył w batalionie "Parasol" na Woli i na Starym Mieście. Osłaniając ewakuujących się ze starówki został ciężko ranny i zmarł nie ukończywszy 22 lat. Uwielbiam jego "Pałacyk Michla", naładowany wiarą w zwycięstwo. Śpiewamy go zawsze w rocznicę wybuchu powstania. Ale uwielbiam też gorzką "Czerwoną zarazę", z której przebija świadomość zdrady sojuszników, ofiary warszawiaków i hardość tamtego pokolenia.

Lubię Marię Cetys - Szympansa ze Zgrupowania "Kryska". Przenosząc meldunek została ciężko ranna i musieli amputować jej rękę. Na pytanie niemieckiego żołnierza "Czy jest jednym z bandytów?" wyprostowała się i dumnie odpowiedziała: "Jestem żołnierzem Armii Krajowej". Rozstrzelano ją na miejscu. Nie wiem czy umiałabym zachować taką godność i klasę patrząc śmierci w oczy.

Cenię Doktór, dr Zofię Franio, która nie tylko była lekarzem w powstańczych szpitalach, ale też kierowniczką kobiecego oddziału saperskiego. Jej podkomendne zrobiły dwa wyłomy w murze PAST-y (wieżowiec Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej). Jego zdobycie było ogromnym sukcesem powstańców.

25 września 1944 zginął Brok, Eugeniusz Lokajski. Był olimpijczykiem, trenował przeróżne dyscypliny: skok wzwyż, pięciobój, pływanie, piłkę nożną. Jego rekord Polski w rzucie oszczepem przetrwał 17 lat. Dla mnie jednak był przede wszystkim dokumentalistą powstania. Wykonał ponad 1000 zdjęć powstańców, walk, ruin. Uwielbiam jego portret, do którego pozwał z kotkiem.

Przedwojenny gwiazdor, Mieczysław Fogg śpiewał po piwnicach, niosąc ludziom chociaż odrobinę ukojenia.

Hrabia Adam Branicki obchodził wszystkie szpitale polowe i oddawał krew. Miał grupę 0, był idealnym dawcą. Jego 17-letnia córka, Beata, wyszła w czasie powstania za Leszka Rybińskiego. On był ranny, ona nawet nie zdjęła szpitalnego fartucha. Atka i Pat przysięgli sobie miłość aż po grób. Oboje przeżyli, chociaż nie są najsłynniejszą powstańczą parą.

Ślub Bolesława Biegi ps. Pająk i Alicji Treutler ps. Jarmuż był wielkim wydarzeniem w batalionie "Kiliński". Zdjęcie, które zrobił im Brok, jest jednym z najczęściej publikowanych. Ich obrączkami były kółka od firanek. Po wojnie wyjechali do Stanów.

Każdy człowiek to osobna historia, miliony myśli, przeżyć. A jednak jest pewna siła w zbiorowości i wspólnocie doświadczeń. Powstańcza Poczta Połowa przenosząca tysiące listów i paczuszek, a przede wszystkim dająca sygnał, że gdzieś, w odciętej dzielnicy, bliscy wciąż żyją. Sanitariuszki, medycy, ludzie drukujący powstańcze gazetki, obsługa Stacji Nadawczej AK "Błyskawica", łącznicy, ludzie gotujący zupę-plujkę* - oni wszyscy byli bohaterami.

 
***
Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, za każdy kamień twój stolico damy krew...

Tylu ludzi zginęło. Cywilów, żołnierzy, duchownych, świeckich, biednych, bogatych, arystokratów i opryszków. Śmierć była bardzo ekumeniczna.

Powstanie warszawskie to jedna z najtragiczniejszych kart historii najnowszej. Jednocześnie jest to karta zapisana niezwykłą odwagą, poświęceniem, pragnieniem wolności.
Nigdy nie powiem ludziom, że walczyli bez sensu, że sierpniowy zryw był niepotrzebny. Walczyli o wolność i to była najlepsza decyzja jaką mogli wtedy podjąć. Nie dlatego, że jej konsekwencje są takie super. Nie - była najlepsza właśnie dlatego, że została podjęta. Gdyby ludzie w tamtym momencie uważali, że istnieje lepsza droga z pewnością by nią poszli.

***

Miałam okazję poznać wielu powstańców. Rozmawiać z nimi, posłuchać jak to wyglądało z ich perspektywy. Dla mnie to dar, bo dzięki nim wiem, że można czerpać siłę nawet z tego, co zostało uznane za klęskę.

Historia Polski jest ciekawa i bardzo różnorodna. To ponad 1000 lat. Wiele było w tym czasie zwycięstw, wiele przegranych. Budowaliśmy i burzyliśmy. Mieliśmy dobrych władców i złych; wizjonerów i zachowawczych hamulcowych. Wybitnych artystów, naukowców i sportowców, ale też rzesze przeciętnych obywateli, którzy chcieli tylko w spokoju jeść swój chleb.

Mówi się, że gloryfikujemy klęski, ale to nieprawda. Nie pielęgnujemy pamięci o tym, że przegraliśmy, ale o tym, że byliśmy gotowi walczyć o wolność. Zachowujemy wspomnienie o ludziach odważnych i prawych, takich, którzy w chwili próby umieli współdziałać ponad podziałami. O ludziach, którzy w mrocznym okresie dziejów zachowali swoje człowieczeństwo. Ich przykład pokazuje, że można wznieść się ponad siebie. Jednocześnie pamiętamy o tym co było złe: o okrucieństwie, głupocie, sporach - po to, by tych błędów więcej nie popełniać.

Historia jest nauczycielką życia. Nauczycieli miewamy lepszych i gorszych, ale od nas zależy, czy chcemy się uczyć. Można wyłuskiwać rzeczy budujące i te, które człowieka niszczą. Naprawdę dużo zależy od naszej wrażliwości i charakteru.

***
W tym roku obchodzimy 77. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego. Już coraz mniej jest wśród nas świadków tamtych wydarzeń. Myślę jednak będziemy pamiętać o nich już zawsze. Jeśli mieszkacie tu, albo możecie przyjechać 1 sierpnia do Warszawy, przyjdźcie pośpiewać "(Nie)zakazane piosenki". Zawsze były organizowane na placu Piłsudskiego, ale w tym roku z powodu pandemii odbędą się w Parku Wolności. Obejrzyjcie w Koszykach Kartkę z powstania. To niesamowite przeżycie, bo film nakręcono w technologii VR i widz staje się uczestnikiem wydarzeń. Przejście kanałami, łapanka, bieg pod ostrzałem... Odwiedźcie też Muzeum Powstania Warszawskiego. Według mnie to jedno z najważniejszych i najlepiej zorganizowanych muzeów w Polsce. I koniecznie idźcie na spacer, tak po prostu, bez planu. Niech godzina W będzie zaskoczeniem, które zatrzyma was w miejscu.

A jeśli nie możecie przyjechać? Dla mnie podstawą są książki i muzyka. Idziemy w noc Mariki i Maleo Reggar Rockers, Uprising Sabatonu czy zapisy koncertów MPW, takich jak Morowe panny z 2016 robią na mnie ogromne wrażenie. Książek: wspomnień i opracowań, stworzono mnóstwo. Ja najbardziej lubię Powstanie warszawskie Władysława Bartoszewskiego. Uważam, że wykonał tytaniczną pracę poszukując świadków, porządkując ich relacje i tworząc kronikę tych dni.

Jeśli nie znacie historii powstania może to was zainteresuje. A jeśli tak, to spróbujcie zaplanować przyjazd za rok. 1 sierpnia to w Warszawie święto. 

Fot. Eugeniusz Haneman (domena publiczna) / Powstaniec wygląda przez zburzoną ścianę kościoła pw. Św. Krzyża (Krakowskie Przedmieście)

* Semper invicta - zawsze niezwyciężona - to dewiza Warszawy, dodana 9 listopada 1939 roku do herbu stolicy, wraz z orderem Virtuti Militari za bohaterską postawę ludności w czasie wojny obronnej.

* zupa-plujka - to najczęściej wspominana potrawa z czasów powstania. To zdobyciu browaru Haberbusch i Schiele powstańcy przejęli zmagazynowane zapasy jęczmienia. Gotowano go z wodą, przyprawami, ale w warunkach polowych ciężko było oddzielić łupiny, które trzeba było wypluwać.

* godzina W - tyle razy o niej wspominam, ale może umknęło wam z pamięci, co to w ogóle jest. To był kryptonim oznaczający wybuch powstania w Warszawie: 1 sierpnia o godzinie 17.00. W wzięło się od wystąpienia (w domyśle: zbrojnego, przeciwko okupantom).